Artykuł pochodzi z czasopisma „Projekt” nr 1’59 | 15
Autor: Irena Huml
Wybrane fragmenty:
„W świetle obszernie relacjonowanej na łamach ,,Projektu” książki Herberta Reada zagadnienie obecnej produkcji włocławskich zakładów fajansu nabiera dla nas specjalnego znaczenia. W fabryce tej nikt wprawdzie nie słyszał o owym jak fundamentalnym dla wzornictwa przemysłowego dziele, jak nazywają i słusznie „Art and Industry” autorzy przekładu, teorie jednak zawarte we wspomnianej pracy znalazły tam po raz pierwszy w Polsce zastosowanie.
Zasadnicze zmiany w charakterze włocławskiego fajansu, dokonane w ciągu ostatnich dwóch lat, są właśnie wynikiem nowoczesnego sposobu myślenia w odniesieniu do produkcji seryjnej. Strona organizacyjno-techniczna fabryki wiele pozostawia jeszcze do przemyślenia i udoskonalenia, faktem wszakże jest wprowadzenie zasadniczych idei koncepcji Reada w zakresie zadań artysty i potrzeb przemysłu w dobie współczesnej. We włocławskiej fabryce można już dziś znaleźć odpowiedź na podstawowe pytanie postawione przez Reada: „czy człowiek może w produkcji masowej znaleźć dostateczne pole dla wykazania swoich konstruktywnych, twórczych zdolności i jaka jest właściwie funkcja artysty w wieku, w którym do głosu doszła maszyna?”.
Oczywiście realizacja nowych zasad przybrała tutaj swoistą formę. Powołany do życia przed paru laty ośrodek wzorcujący, w skład którego weszli odpowiednio przygotowani artyści — zadecydował o nowym obliczu produkcji. Zespół projektantów poszerzał się stopniowo. Początkowo podjęła pracę w tej dziedzinie Elżbieta Piwek, absolwentka wrocławskiej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych, następnie Jan Sowiński, doświadczony fachowiec-ceramik, jako trzeci zaś przybył najmłodszy wiekiem i stażem rzeźbiarz — Wit Płażewski, uczeń Horno-Popławskiego. W toku pracy począł się krystalizować wyraźny podział funkcji w zespole. Elżbieta Piwek poszła głównie w kierunku projektowania dekoracji, Płażewski, jako rzeźbiarz, zajął się zdecydowanie nową formą, Sowiński zaś uprawia na równi obie dziedziny. Podział ten wynika nie z jakichś narzuconych dezyderatów, lecz z indywidualnych zdolności i upodobań artystów. Każdy z projektantów doskonale zna całość zagadnień związanych zarówno z tworzeniem nowego kształtu jak i jego zdobieniem.
Nowa produkcja Włocławka ilustruje tylko po części postawioną przez Reada tezę, że maszyna może wytworzyć dzieło sztuki jeżeli artysta-projektant decydować będzie o proporcjach czy o zachowaniu symetrii wyrabianego przedmiotu, dostosowując się do jego formy funkcjonalnej. Aby osiągnąć pełnię jej realizacji fabryka musiałaby zmienić dotychczasowy sposób zdobienia fajansu. Zaprojektowaną bowiem przez artystę formę powtarza się dziś bezbłędnie i jako niezmienioną w setkach czy tysiącach egzemplarzy, natomiast sprawa dekoracji nie przestaje być jak dotąd każdorazowo indywidualnym wynikiem pracy człowieka. Przy ośrodku wzorcującym pracuje kilkunastoosobowa grupa malarek, które przenoszą na seryjnie wykonane formy w bardziej lub mniej podobny sposób zakomponowany przez artystę ornament. Ta ich inwencja ożywia i nadaje włocławskiemu fajansowi swoisty charakter. Nie jest on jednak zgodny z metodami seryjnej produkcji przemysłowej w dzisiejszym rozumieniu. Fajans Włocławka, z uwagi na ręczny sposób zdobienia, zbliża się raczej do stojącej na wysokim poziomie artystycznym produkcji naszych manufaktur z XVIII i XIX w.
Można by tu dyskutować, co jest słuszniejsze: czy mechaniczne ale precyzyjne przenoszenie wzoru zaprojektowanego przez plastyka, przy użyciu odpowiedniej techniki, czy też obecna forma pracy pozostawiająca wykonawcy do decyzji ostateczną wersję zdobienia. Za obecną formą przemawiają w pewnym sensie właściwości technologiczne fajansu. Wypalony biskwitowy czerep jest bowiem bardzo wrażliwy. Porowata masa wchłania natychmiast nałożoną nań farbę, zachowując wyraźnie każdy ślad pociągnięcia pędzlem. Wyrobiona ręka malarki nadaje linii płynność i miękkość, której nie udałoby się osiągnąć inaczej niż przez wykonanie ręczne.
Ów malarski charakter fajansu zadecydował w znacznej mierze o jego współczesnej karierze na naszym gruncie. Wielu plastyków zainteresowało się bliżej możliwościami tego wdzięcznego tworzywa, odkrywając je powtórnie. Ich praca i doświadczenie nie pozostały bez znaczenia dla nowego nurtu produkcji Włocławka. Związani z fabryką dzięki udostępnianym im gościnnie urządzeniom technicznym wszyscy polscy artyści zajmujący się fajansem przeszli przez modelarnię i malarnię Włocławka. Ich kontakt z projektantami fabrycznymi znalazł także swój wyraz w dzisiejszej produkcji. Wzajemne oddziaływanie na siebie bardzo różnych indywidualności i ścieranie się temperamentów wpłynęło na ostateczne ukształtowanie oblicza polskiego fajansu. Mówiąc bowiem o Włocławku i jego produkcji wyczerpujemy tym samym zagadnienie seryjnie wytwarzanego w Polsce artystycznego fajansu dekoracyjno-użytkowego.
Na ostatecznym wyglądzie tych wyrobów zaważyła również praca dwóch fabrycznych technologów — inż. Poklękowskiego i Białobrzeskiego. Opracowane przez nich barwne masy i wiele nowych szkliw kryjących rozszerzyły możliwości zastosowania subtelnej skali barw w granicach tonów i półtonów, jak również zróżnicowania powierzchni fakturowo. W dziedzinie technologii jest jeszcze bardzo wiele do zrobienia. Obecny poziom artystyczny fajansów przewyższa znacznie ich jakości techniczne. Fabryka opiera swoją produkcję głównie na surowcach krajowych, które mimo licznych procesów uszlachetniania nie dają pożądanych rezultatów. Toteż wady technologiczne i techniczne są jedynym zarzutem, z jakim spotyka się nasz fajans wzbudzający ogólnie duże za-interesowanie i uznanie odbiorców zarówno w kraju, jak i za granicą.
Swe poczesne miejsce w naszej ceramice artystycznej fajans zawdzięcza przede wszystkim żywej, wyrazistej barwie, jaka odróżnia go na przykład od ludowej ceramiki glinianej.
Mocne, kiedy indziej znów stonowane barwy świetnie grają, kładzione szeroko pędzlem na surową biskwitową powierzchnię. One to odróżniają również fajans od porcelany swobodą i malarskim traktowaniem motywów, które nieraz stają się samodzielną kompozycją ograniczoną tylko kształtem wazonu lub talerza. Mimo wysokich temperatur stosowanych przy technice malarstwa podszkliwnego używanego do zdobienia fajansu, co znacznie ogranicza możliwości operowania kolorem, fajans włocławski zachwyca bogactwem barw.
Ostatnio zdobienie idzie również w kierunku urozmaicenia barwnej, ale gładkiej powierzchni przedmiotów. Ten nowy rodzaj, nazwany przez, projektantkę PiWek „kora”, polega na zastosowaniu innej w kolorze niż czerep masy w formie wypukłych, nitkowatych podziałów, tworzących nieraz siatki lub drabinki. Powstające w ten sposób pola wypełniać można również kolorami uzyskując barwną szachownicę. Metoda ta przypomina technikę emalii komórkowej.
Po bliższym zapoznaniu się z fajansem włocławskim i jego obliczem artystycznym wróćmy jeszcze na chwilę do Reada i sprawdzalności jego teorii w omawianej fabryce. Otóż warto podkreślić tutaj trafność jeszcze jednej jego maksymy: „arłysła (…) powinien projektować w materiałach rzeczywiście posiadanych przez fabrykę i brać czynny udział w ciągu całego procesu produkcji. Jego władza wobec samego projektu musi być absolutna, a jeżeli idzie o zakres funkcjonalnej skuteczności wytwarzanych projektów — fabryka powinna polegać na umiejętności artysty”. Wszystko to da się z powodzeniem odnieść do pracy artystów ośrodka wzorcującego z Włocławka. Mają oni jednak do pokonania jeszcze wiele trudności szczególnie w zakresie nadzoru procesu produkcyjnego. Jak dotąd walczą oni bezskutecznie o wysoko kwalifikowany zespół fachowców-wykonawców, którzy by pracowali w ścisłym porozumieniu z projektantami, mając do dyspozycji oddzielne piece i inne urządzenia techniczne. Realizacja tego postulatu wydaje się nieodzowna dla dalszego rozwoju Włocławskiego fajansu, którego przyszłość zapowiada się bardzo dobrze.„
Blog o czasopiśmie PROJEKT 